روش های توانمندسازی زنان سرپرست خانوار

زندگی می‌ تواند روزهای بسیار دشواری را برای هرکدام از ما رقم بزند. گاهی یک حادثه ناگوار می‌ تواند فرزندانی را یتیم کند و شوهری را از زنی بگیرد. اتفاقی که می‌ تواند برای بخری از زنان که شاغل نیستند، حرفه‌ ای ندارند و از درجۀ اقتصادی پایین‌ تری برخوردارند، مشکل‌ ساز شود. این زنان که آنان را زنان سرپرست خانوار می‌ نامند، معمولاً با مشکلات معیشتی مواجه هستند و برای ادارۀ زندگی و گذر از مشکلات به حمایت نیاز دارند.

از آنجا که این گروه معمولاً با فقر دست به گریبان هستند، باید گفت که توانمندسازی زنان سرپرست خانوار، بزرگ‌ ترین و مؤثرترین فعالیتی است که می‌ توان برای مبارزه با فقر انجام داد. بسیاری از زنان به دلیل ازدست‌ دادن همسر، مجبور می‌ شوند تمام مسئولیت‌ های زندگی را بر عهده بگیرند. این مسئله هنگامی که فرد فرزند داشته باشد، سخت‌ تر نیز خواهد شد.

برخی مواقع، اطرافیان یا خیریه‌ های محلی، سعی می‌ کنند تا با هدایا و کمک‌ های مالی، بخشی از زندگی این افراد را تأمین کنند، اما قطعاً این کار بهترین راه‌ حل نخواهد بود. زیرا آنها، همچنان نیازمند کمک باقی خواهند ماند و اگر زمانی این کمک‌ ها قطع شود، مجدداً زندگی زنان سرپرست خانوار، با مشکل مواجه خواهد شد.

در این مقاله قصد داریم به بررسی بهترین راه توانمندسازی زنان سرپرست خانوار بپردازیم و در مورد فرصت‌ ها و مسائل این موضوع هم صحبت کنیم.
اگر دوست دارید که در زمینه فعالیت‌ های آموزشی و خیریه، مشارکت داشته باشید، پیشنهاد می‌ کنیم تا انتهای این مقاله همراه ما باشید.

زن سرپرست خانوار کیست؟

زن سرپرست خانوار، زنی است که به فوت همسر، طلاق یا گاهی اوقات رهاشدن از سوی همسر، باید بار زندگی را به تنهایی به دوش بکشد. این گروه از زنان اگر فرزندی داشته باشند، مجبورند به تنهایی هم نقش مادری را برعهده گیرند و هم برای فرزندانشان پدری کنند.

آنها تربیت فرزندان، رسیدگی به امور منزل، تأمین مایحتاج و هر کاری که باید در یک خانواده انجام شود را باید به‌ تنهایی متقبل شوند، مسئولیت‌ هایی که هرکدامشان واقعاًر سنگین هستند و این زنان از عهدۀ به‌ سرانجام‌ رساندن آنها برنمی‌ آیند.

باید به این نکته دقت کرد که هر زنی که همسرش را به نحوی از بدهد، زن سرپرست خانوار محسوب نمی‌ شود. زنان سرپرست خانوار، معمولاً با مشکلات اقتصادی دست به گریبان هستند، آنها معمولاً تحصیلات دانشگاهی ندارند، شاغل نیستند و به دلیل زندگی در شرایط فرهنگی خاص، امکان اینکه در زندگی پایگاهی اقتصادی برای خودشان بسازند را نداشته‌ اند؛ به همین دلیل است که چنین زنانی به حمایت، کمک و آموزش نیاز دارند تا بتوانند در وضعیت بهتری زندگی کنند.

بسیاری از خیریه‌ ها و سازمان‌ های مردم‌ نهاد، بخشی از فعالیت خود را به توانمندسازی زنان سرپرست خانوار اختصاص می‌ دهند و با کمک به آنان برای حرفه‌ آموزی، تهیۀ امکانات برای راه‌ اندازی کسب‌ و کار و کارهایی از این دست، زمینۀ اشتغال پایدار را برای آنان فراهم می‌ کنند.

آمار زنان سرپرست خانوار در ایران

بر اساس نتایج سرشماری‌ های عمومی نفوس و مسکن، طی سال‌ های ۱۳۵۵ تا ۱۳۹۵ تعداد زنان سرپرست خانوار از ۴۹۰۵۳۶ نفر با افزایش معادل ۶.۲۱ برابر به ۳۰۶۱۷۵۳ خانوار در سال ۱۳۹۵ رسیده است. در واقع سهم زنان در سرپرستی خانوارها در سال ۱۳۹۵ معادل ۱۲.۷ درصد است که در حدود یک دهه پس از آن همچنان افزایش یافته است.

با توجه به روند تغییرات سرپرست خانواده‌ها بر حسب جنسیت، طی سال‌ های ۱۳۳۵ تا ۱۳۹۵ میانگین رشد ۶۰ ساله خانوارهای زن سرپرست ۴ درصد و مرد سرپرست ۳ درصد است. در واقع به نسبت جمعیت سه میلیون نفری نرخ رشد خانواده‌ های زن سرپرست سریع‌ تر است.

براساس آنچه پژوهش مرکز آمار ایران نشان می‌ دهد، این عدد در سال ۱۴۰۰ به بیش از 3 میلیون و 500 هزار نفر نفر در کل کشور رسیده است که تقریباً معادل ۲۰ درصد رشد سالیانه است.

ارقام مربوط به ساختار سنی این گروه از زنان در کشور، حاکی از آن است که حدود ۲۶ درصد از آنها در گروه سنی ۲۵ تا ۴۴ سال، ۳۸ درصد بین ۴۵ تا ۶۴ سال و ۳۲ درصد نیز بین سنین ۶۵ ساله و بالاتر قرار دارند. به بیان دیگر، هر چه سن زنان افزایش می یابد، احتمال قرار گرفتن آنها در گروه زنان سرپرست خانوار بیشتر می‌ شود.

براساس گزارش پژوهشکده آمار درسال 1390، ۲۶ درصد از زنان سرپرست خانوار باسواد و ۷۴ درصد بی‌ سواد و کم‌ سواد هستند. همچنین ۴۳٫۳ در صد از کل خانوارهای زن سرپرست در دو دهک اول درآمد و در معرض فقر مطلق قرار دارند.

بار تکفل خانوارهای سرپرست زن بیش از خانوارهای مردسرپرست است. در خانوارهای زن‌سرپرست به طور متوسط به ازای هر فرد شاغل ۷/۳ فرد غیرشاغل وجود دارد و این درحالی است که این زنان از کمترین میزان درآمد در مشاغل ناپایدار برخوردارند.

مسائل زنان سرپرست خانوار چیست؟

زنان خانه‌دار، پس از اینکه همسر خود را به دلایل مختلف از دست می‌دهند، وارد یک وضعیت جدید می‌شوند و به همین دلیل زندگی آنها نیز مسائل متفاوتی را به خود می‌بیند. بیشتر این چالش‌ها، مربوط به خود فرد است و فشارهای روحی زیادی را به او وارد می‌کند.

تحقیقات نشان داده که زنان (به‌ویژه زنان تنها و سرپرست خانوار) در مقایسه با مردان، بیشتر شاهد آسیب‌های اجتماعی هستند؛ بنابراین هرچقدر مسئولیت زندگی فرد بیشتر باشد، تحمل این مشکلات می‌تواند آسیب‌های جدی‌تری را برای او ایجاد کند.

مشکلات روحی

ازدست‌دادن همسر و نداشتن حمایت عاطفی، به‌تنهایی می‌تواند فشارهای زیادی را به این زنان وارد کند. اما اوضاع زمانی بدتر خواهد شد که این افراد دارای فرزند و مشکلات مالی نیز باشند.

تجربه نشان داده است زنانی که همسر خود را از دست داده‌اند و فرزند دارند، فرصت‌های خوبی برای ازدواج دوباره نخواهند داشت و فقط به خاطر مسائل مالی و رهایی از مشکلات مرتبط با آن، مجبور به ازدواج مجدد با شرایط نامعقول می‌شوند. آنان مجبورند شرط‌ هایی مانند رهاکردن فرزند پس از ازدواج، اختلاف سنی بسیار زیاد با همسر دوم، ازدواج به‌ عنوان همسر دوم و … را بپذیرند و این مسائل گاه به جای آنکه مشکل‌گشا باشند وضعیت آنان را بدتر می‌ کند.
فشار شدیدی که این‌گونه زنان تحمل می‌کنند گاه باعث به‌وجودآمدن انواع بیماری‌های روحی و روانی مثل افسردگی، پرخاشگری، ناامیدی و … می‌شود.

تغییر و افزایش مسئولیت

با از بین‌ رفتن نقش سرپرست که قبلاً مسئول انجام بسیاری از فعالیت‌های داخل و خارج از خانه بود، نقش ‌زن تغییرات بسیار زیادی می‌ کند.
این افراد مجبورند علاوه بر زن و مادر بودن، نقش سرپرست را نیز برعهده بگیرند تا اوضاع را کنترل کنند. رسیدگی به کارهای خانه، رسیدگی به تربیت و امورات فرزندان، انجام کارهای بیرون از خانه و تأمین مخارج زندگی، بار سنگینی را بر روی دوش زنان سرپرست خانوار قرار می‌دهد. در این وضعیت نامساعد، زنان به‌کلی وجود خود را نادیده می‌گیرند و هیچ آینده‌ای را برای خود متصور نیستند.

تامین مایحتاج زندگی و کمک مالی به افراد نیازمند در موسسه خیریه نیکان ماموت.

معضلات درون خانواده

هنگامی که زنان، سرپرستی خانه را بر عهده می‌ گیرند، مشکلاتی در داخل خانواده نیز برای آنها ایجاد خواهد شد که گاهی کنترل آنها بسیار دشوار است. دخالت خانواده‌ها در زندگی و تربیت فرزندان، سرپیچی کودکان از دستورات مادر، به دلیل تغییر نقش، نادیده‌گرفته‌شدن توسط خانواده‌ها به‌عنوان یک سرپرست، مشغلۀ زیاد و فرصت کمتر برای رسیدگی به امورات و به‌وجودآمدن اختلاف بین کودکان، مادر و خانواده‌ها فقط بخشی از این مسائل است. در چنین وضعیتی زن سرپرست خانوار باید در چند جبهه بجنگد تا بتواند خانواده و فرزندان را راضی نگه دارد تا جمع کوچکی خانوادگ او از هم نپاشد.

کیفیت زندگی زنان سرپرست خانوار

با توجه به آنچه پیش از این دربارۀ وضعیت زندگی زنان سرپرست خانوار گفتیم، به نظر می‌ رسند توانمندسازی زنان سرپرست خانوار مهم‌ ترین راهی است که می‌ توان به وسیلۀ آن، کیفیت زندگی این گروه از زنان را ارتقا داد.
توانمندسازی می‌ تواند مجموعه‌ای ارائۀ تسهیلات اقتصادی، آموزش، کمک‌ های معیشتی و ایجاد شرایط لازم برای اشتغال زنان سرپرست خانوار باشد.

همچنین برخورداری زنان سرپرست خانوار و فرزندانشان از بیمه و تعلق‌گرفتن بازنشستگی به این زنان، می‌ تواند به بهبود کیفیت زندگی آنان بینجامد و در سنین کهنسالی برای آنان آرامش به همراه آورد.
با این حال زنان سرپرست خانوار آن‌ قدر که نیاز است از حمایت‌ های اجتماعی برخوردار نیستند و این مسئله موجب می‌ شود که کیفیت زندگی آنان پایین باشد. این موضوع نشان می‌ دهد که سازمان‌ های مردم‌ نهاد و خیریه‌ ها چه اندازه می‌ توانند در این زمینه مفید باشند و حمایت آنها در زمینۀ اشتغال، مسکن، آموزش و معیشت می‌ تواند زندگی زنان سرپرست خانوار را بهبود دهد.

ایجاد مراکز آموزشی برای افزایش مهارت زنان سرپرست خانوار، ایجاد مراکز امن و سالم برای اشتغال زنان سرپرست خانوار، حمایت نهادهای مردمی و خیریه‌ ها، ایجاد مراکز تفریحی رایگان، بودجه‌ بندی و پشتیبانی مادی دولت از زنان سرپرست خانوار و ایجاد کارگاه‌ های روانشناسی برای افزایش سلامت روان زنان سرپرست خانوار، ازجمله کارهایی است که می‌ تواند زندگی سعادتمندی را برای این گروه از زنان فراهم سازد.

امید به زندگی زنان سرپرست خانوار

تحمل مشکلات و فشارهای روحی و روانی و نگرانی از آینده نامعلوم خود و فرزندان، از جمله مهم‌ ترین دلایلی است که زنان سرپرست خانوار را از زندگی ناامید می‌ کند.
بررسی‌ ها نشان می‌ دهد که زنان سرپرست خانوار، نسبت به دیگر زنان در وضعیت بدتری از سلامت روانی قرار دارند و علائم بیماری های روانی مانند افسردگی، اضطراب، وسواس و پرخاشگری در آنها دیده می شود.

افزایش کیفیت زندگی زنان سرپرست خانوار، افزایش اشتغال و بهبود معیشت می‌ توانند آنان را از آسیب‌ های روحی دور نگه دارد، با این حال این زنان به دلیل آنکه معمولاً فرصت آموختن نداشته‌ اند و سواد اجتماعی کمی دارند، باید از راه‌ های خودمراقبتی نیز آگاه شوند.

برگزاری دوره‌ های سلامت‌ روان و ارائۀ راهکارهایی برای مقابله با بحران‌ ها، کنترل خشم و مسائلی مانند این‌ ها می‌ تواند به زنان سرپرست خانوار کمک کند که در مواجهه با سختی‌ ها کمتر آسیب ببینند.
هرچه مهارت‌ آموزی، اشتغال و بهبود معیشت در میان زنان خانوار افزایش یابد، آنان امید به زندگی بیشتری خواهند داشت و به علاوه فرزندانشان نیز از آسیب‌ های روانی و روحی دور خواهند مانند.

مبارزه با باورهای غلط و مشکلات اجتماعی

متأسفانه، هنوز هم در کشور ما، باورها و عقاید بسیار نامناسبی دربارۀ زنان سرپرست خانوار وجود دارد که باعث افزایش فشارهای روحی آنها خواهد شد.

درنظرگرفتن نام‌ ها و عناوین نامناسب برای این زنان (بیوه، بی‌سرپرست و …)، حساسیت بیش از اندازه روی زندگی آنها، نگرش غلط در روابط و سایر موارد، زندگی اجتماعی زنان سرپرست را تحت‌الشعاع قرار می‌دهد و این افراد را منزوی، حاشیه‌نشین و تنها می‌ کند.

زنان سرپرست خانوار، بیشتر از سایر زنان جامعه، مورد قضاوت، هجمه و ناامنی قرار می‌گیرند که دانستن این مسئله به‌ خودی‌ خود، تأثیرات منفی بیشتری را برای فرد به دنبال خواهد داشت.

مهارت‌های مورد نیاز زنان سرپرست خانوار

زنان سرپرست خانوار فقط و فقط از طریق توانمندسازی می‌ توانند به یک زندگی خوب دست پیدا کنند و مهم‌ تر از آن خودکفا شوند. برای رسیدن به این توانمندی آنان نیز دارند که مهارت‌ های مختلفی را بیاموزند.

مهارت‌ها زندگی یکی از مهم‌ ترین مهارت‌هایی هستند که موجب توانمندسازی زنان سرپرست خانوار می‌ شود، این مهارت‌ها در سه شاخه تقسیم‌ بندی می‌ شود: مهار‌ت‌های اصلی یا پایه (مانند حساب، سواد و فناوری اطلاعات)، مهارت‌های زندگی مستقل (مانند مدیریت خانواده، بودجه‌بندی، تنظیم قرار ملاقات، تماس با خدمات، رسیدگی به صورت حساب‌ها و مکاتبات) و مهارت‌ های اجتماعی (مانند مهارت‌های بین فردی، توسعه اعتماد به نفس و استفاده از شبکه‌ های اجتماعی).

در مرحلۀ بعد، آموختن مهارت‌ های شغلی و امکان تحصیل هم می‌ تواند موجب شود که توانمندسازی زنان سرپرست خانوار بیشتر و بهتر اتفاق افتد.

چه روش‌ هایی برای توانمندسازی زنان سرپرست خانوار مؤثر است؟

توانمندسازی زنان سرپرست خانوار فقط به خود آن فرد خلاصه نمی‌ شود و باید به‌عنوان طرحی عملیاتی در جامعه اجرا شود. راهکارهایی که برای حمایت از زنان سرپرست خانوار و توانمندسازی زنان سرپرست خانوار پیشنهاد می‌ شود، شامل موارد زیر هستند:

1. ارائه آموزش‌های متنوع و گسترده برای مهارت‌آموزی این افراد
2. برگزاری جلسات روان‌شناسی رایگان و ارزان برای بهبود وضعیت روحی آنها.
3. فرهنگ‌سازی اجتماعی گسترده از طریق کتاب، شبکه‌های اجتماعی و سایر رسانه‌ها (برای تغییر دیدگاه جامعه نسبت به زنان سرپرست خانوار)
4. اشتغال‌زایی و کارآفرینی و ایجاد محیط‌هایی امن برای کسب درآمد
5. راه‌اندازی انجمن‌های حمایتی در سراسر کشور و اطلاع‌رسانی گسترده در مورد آنها
6. وضع قوانین مناسب برای بانوان سرپرست و حمایت جدی از آنها
7. ایجاد طرح‌های آموزشی برای زنان سرپرست و خانواده‌ها

اثرات توانمندسازی زنان سرپرست خانوار

توانمندسازی زنان سرپرست خانوار به این معناست که فرد توانایی تأمین مخارج زندگی و حمایت عاطفی خانواده خود را پیدا کند. این مسئله فرصت‌های زیادی را برای او ایجاد و بسیاری از مشکلات را حل می‌کند.

حضور پررنگ در اجتماع و افزایش سطح آگاهی

پس از حذف نقش همسر، زنان خانه‌دار مجبور می‌شوند تا بیشتر در جامعه حضور داشته باشند و همین امر باعث یادگیری مهارت‌های بیشتر و افزایش آگاهی آنها در خصوص موضوعات مختلف خواهد شد.

بالارفتن اعتماد به‌نفس و اتکا به خود

وقتی این افراد مشغول کار یا کارآفرینی می‌شوند و مدیریت کامل خانواده را برعهده می‌گیرند، بیشتر به قدرت‌های خود پی می‌برند. همین مسئله به بالارفتن اعتمادبه‌نفس آنها و افزایش قدرت مقابله با مشکلات، کمک خواهد کرد.

افزایش روابط اجتماعی و دستیابی به موقعیت‌های بهتر

حضور بیشتر در اجتماع و انجام فعالیت‌های مفید مختلف، روابط زیادی را برای آنها ایجاد خواهد کرد. این ارتباطات می‌توانند به بهترشدن شرایط شغلی، به‌دست‌آوردن موقعیت‌های کاربردی و … کمک کنند و سطح زندگی این افراد را ارتقا بدهند.

اشتغال پایدار سرپرست خانوار

لازم به بازگویی این موضوع نیست که اشتغال و داشتن درآمد کافی می‌ تواند سلامت روان و امید به زندگی افراد و همین‌ طور شاخص خوشبختی جامعه را بهبود بخشد. وقتی پای زنان سرپرست خانوار در میان باشد، این موضوع اهمیت بشتری پیدا می‎کند زیرا این گروه از زنان مخصوصا وقتی به طبقه‌ های پایین اجتماع تعلق داشته باشند یا منبع درآمدی ندارند یا به شکل مقطعی می‌ توانند برای خود شغلی پیدا کنند.

اشتغال پایدار زنان سرپرست خانوار می‌ تواند وضعیت زندگی آنان را کلاً تغییر دهد و آنان را امیدوار کند که می‎توانند برای خود و فرزندانشان زندگی امن و آرامی بسازد.

یکی از مهم‌ترین کارهایی که خیریه‌ها انجام می‌ دهند این است که زمینۀ اشتغال پایدار زنان سرپرست خانوار را فراهم می‌ کند و با تأمین هزینه‌ ها حرفه‌ آموزی و یا خرید ابزارهایی برای شغل مورد نظر یک زن سرپرست خانوار او را به مسیر یک زندگی آرامش‌ بخش هدایت می‎کنند.

نیکان و زنان سرپرست خانوار

نهادها و مؤسسات خیریه زنان سرپرست خانوار مختلفی وجود دارند که برنامه‌ های منظمی را برای بزرگ‌ ترشدن جامعه خیرین و حل مشکلات این افراد، تنظیم می‌ کنند.

مؤسسۀ خیریه نیکان ماموت به عنوان خیریه‌ای حامی خانواده کمک به زنان سرپرست خانوار را یکی از مهم‌ترین اهداف خود می‎داند. بخش بزرگی از مددجویان این مؤسسه زنانی هستند که به دلایل مختلف همسر خود را از دست داده‌‌ اند. نیکان با اجرای برنامه‌های مختلف به این زنان برای یافتن شغل و تأمین معیشت کمک می‌ کند و تحصیل فرزندان و بهداشت و درمان خانواده را نیز از یاد نمی‎برد.

زنان سرپرست خانوار بسیاری با کمک نیکان، اکنون بی‌نیاز از هر کمکی به کار و کوشش و ادارۀ خانواده مشغولند، شبکه‌های اجتماعی مؤسسه هر از گاهی اخبار این مددجویان دیروز و توانمندان امروز را منتشر می‌کند. همراهی و کمک‌های ما به مؤسسه‌های خیریه حامی خانواده، می‌تواند منجر به برداشتن گام‌های سریع‌تر و بیشتر شود و زندگی و آیندۀ عدۀ بیشتری از این زنان را نجات دهد.